Que son o Biofeedback e Neurofeedback

Realmente o procedemento é moi sinxelo. A persoa ha de estar comodamente mirando durante máis ou menos media hora unha pantalla, nas que ven imaxes en movemento, ou escoitando sons. Estas imaxes ou sons reforzan determinadas lonxitudes de onda en localizacións específicas do cerebro, ou potencian cambios en determinadas funcións orgánicas como a respiración, a frecuencia cardíaca, a contracción muscular ou a tensión arterial.

O paciente non ha de facer nada, de feito, canto menos esfórcese mellor adoita funcionar o adestramento. Ha de tratar de non moverse demasiado, e de estar presente e prestando atención á pantalla sen angustiarse polo resultado. O condicionamento vaise producindo de modo involuntario e progresivo. Unha respiración pausada pode axudar ao proceso, pero non é necesario facer un traballo de relaxación para que o adestramento funcione.

Nalgúns casos o tratamento pódese combinar con rehabilitación cognitiva ou exercicios. Algúns métodos específicos como o traballo con potenciais corticales pode requirir tarefas específicas que o paciente ha de realizar. Pero na maior parte dos tratamentos con biofeedback ou neurofeedback o paciente non ten outra consigna que permanecer centrado na pantalla e esperto. Requírese un compromiso na realización continuada dos adestramentos, porque as sesións moi esporádicas apenas producen resultados visibles.

O neurofeedback e o biofeedback traballan en base a un paradigma psicosomático da medicina. Mente e corpo están interconectados, e o traballo sobre unha área terá repercusións sobre as demais. Por exemplo, o adestramento en variabilidade cardíaca, un tipo de biofeedback, utilízase como un método de regulación emocional. O adestramento en neurofeedback, baseado no reforzo e inhibición de ondas cerebrais, pode mellorar non só condicións psicolóxicas, senón tamén problemas orgánicos como a hemicrania, a epilepsia, o colon irritable ou a fibromialxia.

O problema para o que se obtivo maior evidencia empírica é o trastorno por déficit de atención con hiperactividade ( TDAH). A Sociedade Americana de Pediatría recoñeceu desde 2011 ao neurofeedback como un dos tratamentos recomendados para o TDAH, achegando resultados ao mesmo nivel que os medicamentos estimulantes, que eran considerados ata entón o tratamento de elección.

Outros cadros que dispoñen dunha evidencia científica importante son as adiccións, sobre todo o abuso e dependencia de alcol, e o dano cerebral. Tamén hai bastantes estudos en trastorno por tensión postraumática, ansiedade e depresión. O número de investigacións e publicacións vai en aumento, con resultados prometedores en cadros como os trastornos do espectro autista, a fibromialxia, o trastorno obsesivo-compulsivo ( TOC), e moitos outros.

Nesta mesma pagina dispoñemos dunha ampla variedade de estudos sobre a evidencia científica destas técnicas.

En xeral pode observarse de modo habitual que os efectos do adestramento con neurofeedback e biofeedback van máis aló do problema concreto que trata de mellorarse. Por exemplo, unha paciente que recibía neurofeedback por un cadro de crise de angustia, describía á parte da melloría nos seus síntomas, unha diminución da súa ansiedade por comer e a calidade do soño (en xeral o insomnio é un síntoma que adoita mellorar con estes tratamentos), así como a eliminación das súas contracturas nas costas, que non se habían resolvido nunca do todo con fisioterapia. Outra paciente, con trastorno de personalidade, explicaba que a súa impulsividad diminuíra, estaba menos irritable e susceptible, sentía menos alerta, e tamén que puido suprimir o seu consumo de cannabis, tras tentalo previamente moitas veces sen éxito. Nos nenos con TDAH tratados con neurofeedback obsérvase en ocasións unha mellora, non só na atención, senón tamén na capacidade para entender aos seus iguais e relacionarse con eles.

Asistimos en estos últimos años a una proliferación de sistemas basados en ondas cerebrales o sistemas que supuestamente se venden como biofeedback de relajación. Estos sistemas llevan a cabo un registro muy general y poco preciso de la actividad cerebral o fisiológica y sus efectos son poco consistentes. Aunque captar determinadas frecuencias de onda es relativamente fácil, discriminar esta actividad y programar un entrenamiento específico para el estado del paciente es mucho más complejo, y requiere una valoración especializada.

Un ejemplo es la gran cantidad de aparatos basados en inducir ondas Alfa, que se definen como ondas de relajación. Pero como es evidente para todos nosotros, el cerebro humano no es un órgano simple, sino una de las maquinarias más complejas y sofisticadas que existen. Las ondas Alfa en determinadas áreas del cerebro pueden provocar problemas atencionales, y en otras pueden asociarse a depresión. Por tanto, ayudar al cerebro a producir más Alfa puede ser útil para personas que no generan estas ondas en cantidad suficiente, pero por el contrario, sería enormemente contraproducente en otros casos.

Otro ejemplo de sistemas que se anuncian como entrenamiento cerebral o mental, consisten en aparatos que venden su utilidad recurriendo a términos aparentemente científicos y neurológicos. Sin embargo, estos sistemas están basados en conceptos mal definidos o contrastados, como la medición de “energías” que no han demostrado poder ser medidas ni entrenadas. Aunque los términos que usan estos sistemas para describir su funcionamiento pueden parecerse, son radicalmente diferentes.

Todo lo que explicamos aquí sólo es aplicable al neurofeedback y biofeedback con equipos clínicos propiamente dicho, y dentro de éste, a los protocolos avalados por la investigación.

Algúns tratamentos de neurofeedback están baseados en protocolos aplicados só en función do diagnóstico do paciente. Buscando que resulten o máis simples posible para os terapeutas que administran os tratamentos, estes aparellos adoecen dun erro básico: o pensar que todos os individuos cun problema presentan o mesmo patrón de actividade cerebral, e necesitan por tanto os mesmos procedementos de tratamento.

Os estudos, con todo, demostraron que dentro da mesma patoloxía poden presentarse distribucións de ondas en función das áreas cerebrais que poden ser moi diferentes. Cada individuo necesita por tanto unha avaliación específica da súa función cerebral e da súa problemática particular, para poder recibir así un tratamento individualizado e personalizado.

A avaliación previa ao tratamento con neurofeedback ou biofeedback consta de tres eixos:

1. O exame clínico por un especialista para determinar as características do trastorno e os síntomas predominantes, así como a indicación do tratamento con neuro e biofeedback.
2. A avaliación psicométrica ou fisiolóxica segundo o caso mediante probas e test tanto escritos como computerizados, para cuantificar a dimensión do problema e monitorar posteriormente os resultados.
3. En caso de Neurofeedback mapeo cerebral por medio do electroencefalograma cuantitativo ou qEEG. Estes mapeos dan unha idea moi específica dos patróns de función cerebral, tanto respecto a as ondas cerebrais predominantes en distintas áreas como á conectividade entre áreas ou os potenciais evocados. No caso do biofeedback, as probas de diagnostico previas e en repouso mediante sistemas de medición das áreas envoltas no proceso clínico.

En base a estes tres eixos vanse deseñando os protocolos específicos para cada paciente, e vanse reevaluando cada certo tempo, para ilos axustando segundo vanse modificando os parámetros co adestramento.

Adestrar un músculo, adquirir flexibilidade, mellorar unha habilidade, aprender a tocar un instrumento ou a falar un idioma, son aprendizaxes que necesitan práctica e constancia. Aínda que o traballo con neuro e biofeedback ten unha gran intensidade e potencia, e actúa sobre a actividade cerebral e fisiolóxica de modo directo, son necesarias bastantes sesións para que a función modifíquese e un tempo de mantemento suficiente para que o efecto consolídese. Este número é variable segundo o trastorno, mellorando en xeral ao redor de 25 sesións os problemas de ansiedade, 50 o TDAH ou o TOC, e 80 os cadros de autismo, por poñer algúns exemplos. Cada cerebro pode ter ademais distinta plasticidade, e necesitar máis ou menos sesións para alcanzar similares resultados.

O mesmo ocorre co biofeedback. Aos poucos o organismo aprende a modificar funcións que antes se consideraban automáticas e fóra do control voluntario. Durante un tempo, o corpo simplemente aprende o modo de influír nelas. A base de adestramentos repetidos, este efecto vaise consolidando e ampliando. Sen un tempo significativo de tratamento, o organismo tenderá a volver ao seu estado previo. Coas necesarias repeticións, o efecto acaba consolidándose e facéndose definitivo. Algunhas persoas poden necesitar, terminado o adestramento, sesións ocasionais de reforzo, pero moitas veces os efectos son definitivos.